Ikonografia Fryderyka Chopina

Fryderyk Chopin wysoko cenił dwa amatorskie portrety wykonane mu przez George Sand. Pierwszy z nich przedstawia kompozytora przy stole, pochylonego nad partyturą. Muzyk ubrany jest w luźną bluzę myśliwską, o zakupie której wspominał w liście do Juliana Fontany[1]. Ta prozaiczna informacja pozwoliła ustalić czas powstania nie sygnowanego portretu na rok 1841. W ten sam oryginalny strój Chopin jest odziany na drugim wizerunku. Dzieło, przedstawiające samo popiersie kompozytora, tak bardzo przypomina w ujęciu postaci pracę poprzednią, jakby jeden portret stanowił wykadrowaną część drugiego.

Z podobizny Chopina siedzącego przy stole wykonano przynajmniej trzy reprodukcje dagerotypowe. Jedna z nich zaginęła, pozostałe dwie są eksponatami w zbiorach Fundacji XX Czartoryskich w Krakowie oraz Musée d’Orsay w Paryżu. Jest mało prawdopodobne czy uda się jednoznacznie wskazać autorów tych dzieł. Brany jest pod uwagę Bisson, reklamujący swe usługi reprodukowania dzieł sztuki oraz dagerotypiści z kręgu George Sand: Riesener i Richebourg[2].

W latach 1840-1844 francuska pisarka wielokrotnie jeszcze szkicowała portrety Chopina. Rysunki te jednak – najczęściej o charakterze karykatury – nie dorównywały poziomem pracom omówionym powyżej.

Problem atrybucji występuje w przypadku ołówkowego portretu datowanego na rok 1842, przedstawiającego głowę Chopina w lewym profilu. 

Podobieństwo z wizerunkiem wykonanym przez George Sand skłania Roberta Bory’ego do przypisania szkicu tejże autorce[3]. Tymczasem Idzikowski i Sydow sugerują, że twórcą podobizny mogła być Pauline Viardot-Garcia, śpiewaczka, kompozytorka, bliska przyjaciółka Chopina[4]. Częste kontakty obojga artystów zaowocowały między innymi powstaniem kilku karykatur. Z 1844 roku pochodzi rysunek, na którym Viardot przedstawiła muzyka z silnie wydłużonym tułowiem i rękami sięgającymi niemal do ziemi. Inny szkic, datowany na rok 1841, ukazuje Fryderyka czytającego gazetę oraz rysującego Maurycego Dudevanta. Ten ostatni utrwalił w 1844 roku scenę, w której Chopin-nauczyciel udziela Viardot wskazówek podczas lekcji gry na fortepianie.

W 1842 roku miniaturowy portret Chopina, przedstawiający jego prawy profil, wykonała Solange Dudevant, córka George Sand. Obraz sporządzony ołówkiem ogranicza się do delikatnego konturu z nieznacznym tylko cieniowaniem partii szyi. Uchwycony  kształt czoła i nosa kompozytora jest niemal identyczny z tym, który przedstawiają wizerunki George Sand. Wyraźnie natomiast cofnięta jest żuchwa, co nadaje rysom Chopina pewnej delikatności i chłopięcości.

Podobizna polskiego kompozytora widnieje na zbiorowym portrecie Nicolasa Maurina, prezentującym grupę najwybitniejszych pianistów-wirtuozów przebywających w Paryżu około roku 1843. Obraz ukazuje Chopina w towarzystwie takich sław jak: Ferenc Liszt, Sigismund Thalberg, Jacob Rosenhain, Theodor Doehler, Aleksander Dreyschock, Edward Wolff i Adofl Henselt.

Autorem bodajże jedynego portretu Chopina z krajobrazem w tle jest Louis Gallait. Kompozycja z 1843 roku przedstawia muzyka trzymającego jedną ręką rulon partytury, zaś drugą wspierającego się o mur. Z prawej strony widoczny jest filar, a w głębi rozpościera się wzgórze z wzniesionym na nim zamkiem. Jak podają Idzikowski i Sydow[5], belgijski malarz przybył do Paryża sportretować jednego z dostojników dworu Ludwika Filipa. Wówczas to uzyskał od Chopina zgodę na wykonanie wizerunku w romantycznej scenerii. Niestety efekt starań twórcy należałoby określić jako mierny, gdyż obraz w ogóle nie oddaje podobieństwa kompozytora.

           

Niewiele lepiej wypadają pod tym względem: portret z 1843 wykonany kredkami na brunatnym papierze przez Nicolasa Maurin’a i – powstała rok później – akwarela Giuseppe Fagnani’ego. Na pierwszej podobiźnie (sporządzonej prawdopodobnie w trakcie pracy nad portretem zbiorowym pianistów) rysy Chopina potraktowano w sposób ogólny i schematyczny. Drugi z wymienionych wizerunków przedstawia elegancko odzianego młodzieńca, siedzącego w fotelu. Jego niefrasobliwy i pogodny uśmiech, prosty nos i lekki (lecz wyraźny) rozbieżny zez, budzą wątpliwości, czy rzeczywiście portret przedstawia Fryderyka Chopina.

Z korespondencji Wiery Kologrifow do Chopina wiadomo o powstaniu olejnej miniatury z podobizną kompozytora[6]. Portret miał wykonać w 1843 roku Luigi Rubio, przyszły mąż Kologrifow. Niestety ani wygląd obrazu, ani jego losy nie są bliżej znane.

Z 1844 roku pochodzi ołówkowy wizerunek Chopina, stworzony przez Januarego Suchodolskiego. Artysta wyobraził kompozytora we fraku, siedzącego przy fortepianie. Do niezwykłych należy ujęcie rąk muzyka, które zawieszone są wysoko ponad klawiaturą instrumentu. Gest taki u pianistów spotyka się w przypadku teatralnego przygotowanie dłoni do gry lub w chwili dynamicznego oderwania rąk po staccato. Jeśli rysunek uwiecznił tę drugą sytuację, wskazywałoby to na spostrzegawczość Suchodolskiego. Opisany ruch trwa bowiem ułamki sekund i zwykle umyka uwadze osobom nie grającym zawodowo na fortepianie.    

Idzikowski i Sydow podają informacje na temat dwóch jeszcze portretów Chopina, powstałych w omawianym okresie. Są to: akwarela o charakterze karykatury, przedstawiająca całą postać kompozytora oraz obraz olejny ukazujący popiersie w trzech czwartych, zwrócone w lewo. Twórcy obu dzieł pozostają nieznani.