Ikonografia Fryderyka Chopina

Medalierstwo

Najwcześniejszym medalionem z portretem Chopina jest odlane z brązu dzieło nieznanego twórcy, pochodzące z roku 1835. Medalion ten ukazuje prawe profile dwóch artystów: Ferdinanda Hillera i – w głębi – Fryderyka Chopina. Hiller, niemiecki kompozytor, dyrygent i pianista, był rówieśnikiem i serdecznym druhem Chopina. Muzycy poznali się w Paryżu, a Polak, w dowód swej sympatii, dedykował przyjacielowi Nokturny z opusu 15[1]

196

Bezspornie najważniejszym dziełem sztuki medalierskiej, poświęconym Chopinowi, jest praca Jean-Francois-Antoine Bovy’ego. W 1837 roku genewski twórca przedstawił kompozytora w lewym profilu z modnymi wówczas bokobrodami. W otoku medalionu po stronie lewej widnieje napis FREDERIC CHOPIN, po prawej natomiast – sygnatura A. BOVY. F / 1837. Piękny zarys twarzy Chopina, bogactwo światłocienia oraz niezwykła staranność wykonania (zwłaszcza w partii włosów) sprawiły, że medalion od chwili swego powstania był uznawany za arcydzieło.

197

Jeszcze za życia kompozytora warszawski warsztat Karola Mintera wykonywał kopie medalionu, umieszczając na rewersie rodzaj tabliczki z napisem: FABRYKA / C.MINTER / W WARSZAW / Nr 1337[2].

W 1847 Antoine Bovy wykonał serię trzech (lub więcej) medalionów, różniących się nieznacznie od wcześniejszego dzieła. Fryzura Chopina jest na nich gładsza, a policzki pozbawione bokobrodów. Bardziej ogólny sposób opracowania rysów twarzy wynika między innymi z mniejszych różnic w wysokości reliefu. Inaczej rozmieszczono również napisy: imię kompozytora widnieje po lewej, a nazwisko – po prawej stronie portretu. Pod nazwiskiem pojawia się sygnatura A.BOVY / 1847. Trzy medaliony różnią się między sobą średnicą oraz wykończeniem otoku. Zachowany odlew z brązu ma średnicę 107 mm i brak w nim listew dekoracyjnych, dwa pozostałe modele gipsowe posiadają średnice 55 i 105 mm, a wzdłuż ich otoków przebiegają listwy z perełek. W rewersie najmniejszego modelu widnieje fragment napisu Bovy pour... Niestety nazwisko obdarowanego uległo zatarciu[3].

Wizerunek kompozytora z medalionów Bovy’ego stał się wzorem w ikonografii chopinowskiej, z którego twórcy czerpią aż do dziś. Również w samym medalierstwie portret stworzony przez Bovy’ego znajdował naśladowców, a ilość sporządzanych kopii należy szacować w setkach. Do najciekawszych zalicza się niemal 40-centymetrowy medalion wykonany w alabastrze, należący do kolekcji Alfreda Cortot. Dzieło pochodzi z końca XIX wieku, zaś nieznany twórca sygnował pracę inicjałami T.B.[4].

198

W 1951 Towarzystwo im. Fryderyka Chopina zamówiło u Jerzego Steckiewicza reprodukcję medalionu w szlachetnej porcelanie biskwitowej.

Unikalną w kształcie plakietę stworzył w roku 1896 Wincenty Trojanowski, najwybitniejszy przedstawiciel medalierstwa polskiego przełomu wieków[5]. Można uznać, że stanowi ona miniaturowy kartusz rzeźbiarski, którego centralną część zajmuje owalny medalion z lewym profilem kompozytora. Medalion ten jest wkomponowany w lirę, którą z kolei oplata wijąca się gałązka lauru.

199

Te same elementy wykorzystała trzy lata później, w 50 rocznicę śmierci Chopina, Maria Gerson-Dąbrowska. Na awersie jej dwustronnego medalionu widnieje lewy profil kompozytora, zaś rewers ukazuje lirę z gałązką lauru na tle pięciolinii z nutami[6].

200

Z okazji wspomnianego jubileuszu powstały dwie podobne do siebie, prostokątne plakiety Stanisława Kazimierza Ostrowskiego, który inspirując się zapewne akwarelami Kwiatkowskiego, ukazał profil głowy kompozytora na łożu śmierci[7].

201

Plakieta Jana Nalborczyka z 1912 roku[8], przedstawiająca kompozytora pochylonego nad klawiaturą, stała się podstawą do stworzenia współczesnej odznaki, przyznawanej „zasłużonym dla ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina”.

Również w 1912 roku Jan Wysocki przedstawił na niewielkiej plakiecie kompozytora w otoczeniu muz[9]. Dzieło Chopin na Parnasie otrzymało ten sam tytuł, co namalowany przez autora obraz olejny.

Jedną plakietę i dwa medale wykonał w 1913 przedstawiciel secesji wiedeńskiej, Stanisław Roman Lewandowski. Na plakiecie widnieje popiersie Chopina w lewym profilu, przypominające portret kompozytora autorstwa Winterhaltera[10]. Sześć lat później Lewandowski stworzył płaskorzeźbę, która częściowo nawiązuje do wizerunku z plakiety.   

Projektowaniem medali i plakiet o tematyce chopinowskiej w pierwszych dekadach ubiegłego wieku zajmowało się bardzo wielu twórców[11]. Do grona wymienionych wcześniej artystów należy dodać: Tadeusza Błotnickiego (1901), Zdzisława Jasińskiego (1901), Czesława Makowskiego (1903 i 1910), Tollę Certowiczównę (1910), Teofila Koszarka (1910) i Antoniego Madeyskiego (1912).

202

Tak duże zainteresowanie medalierów Chopinem było oczywiście spowodowane obchodami okrągłych rocznic śmierci i urodzin kompozytora. Najpiękniejsze dzieło powstało jednak nieco później – z okazji budowy pomnika w Łazienkach. W 1926 roku ukazały się: dwustronny medal i jednostronny medalion Wacława Szymanowskiego, prezentujące portret głowy Chopina i cały monument. Prace Szymanowskiego, czołowego i najwcześniejszego zarazem przedstawicielem modernizmu w medalierstwie polskim, zalicza się do grupy najwybitniejszych dzieł tego okresu[12].

203

Pojedyncze medale i plakiety o tematyce chopinowskiej pojawiają się w twórczości niemal wszystkich polskich rzeźbiarzy i medalierów. Kwerenda katalogów Muzeum Fryderyka Chopina wykazała, że począwszy od trzeciej dekady XX wieku do czasów obecnych prace poświęcone kompozytorowi wykonywali: Konstanty Laszczka, Józef Aumiller, Józef Gosławski, Franciszek Habdas, Stanisław Sikora, Zofia Demkowska, Janina Mirecka, Kazimierz Szambelan, Jan Bakalarczyk, Józef Proszowski, Józef Markiewicz, Wiktoria Czechowska-Antoniewska, Anna Jarnuszkiewicz, Ewa Olszewska-Borys, Piotr Gawron, Edward Gorol, Jerzy Treper, Marek Brzozowski i Karol Badyna.

Spośród dzieł tak licznej (a w rzeczywistości zapewne jeszcze większej) grupy twórców warto przybliżyć prace Józefa Markiewicza i Ewy Olszewskiej-Borys. 

Niezwykłość dzieł, które wyszły spod rylca pierwszego artysty, wiąże się z ich niespotykaną poetyckością. Jej obecność potwierdza sam Markiewicz: „Mam kilkaset medali, prawie każdy z nich ma swój wiersz, a każdy wiersz swój medal”[13].

Markiewicz wykonywał swe prace z okazji festiwali i konkursów pianistycznych. Rewersy jego dwustronnych medali zawierają informacje o wydarzeniu, w awersach natomiast pojawiają się portrety Fryderyka Chopina.

W 1978 roku powstał medal uświetniający XXXIII Festiwal Chopinowski w Dusznikach Zdroju. Pojawia się na nim kompozytor ubrany w długi płaszcz, spacerujący w zamyśleniu po parku. Przez środek medalu przebiega – niczym droga – klawiatura fortepianu, której czarne klawisze układają się w napis CHOPIN.

204205

Motyw klawiatury Markiewicz wykorzystuje parokrotnie. Widnieje ona pod portretem kompozytora na medalu towarzyszącym edycji dusznickiego festiwalu w roku 1980. Relief tej pracy bazuje na kontrastach pomiędzy gładką fakturą twarzy Chopina oraz literami jego nazwiska a chropowatą płaszczyzną włosów kompozytora i tła. Te dwa ostatnie elementy łączą się w jednorodną, pozbawioną granic, całość[14].  

Klawiatura i drzewa stanowią drugi plan na plakiecie z 1980 roku, której Markiewicz nadał kształt poziomo ustawionej mandorli. Dzieło noszące tytuł Szkatułka ziemi ojczystej nawiązuje do wydarzenia z życia kompozytora, który opuszczając kraj w roku 1830 dostał od przyjaciół garść polskiej ziemi. Plakieta ukazuje Chopina pełnego bólu, trzymającego w dłoniach pudełko z cennym podarunkiem. 

206

Dosłowność przesłania i sentymentalizm tej pracy z powodzeniem mogłyby ją sytuować w kręgu podobnych dzieł, powstałych w  dobie modernizmu.

Nie obarczony tego typu anachroniczną treścią jawi się medal z 1980 roku, towarzyszący X Konkursowi Chopinowskiemu. Markiewicz wplata w rozwiane włosy kompozytora cztery równoległe pięciolinie, które mają swą kontynuację w rewersie medalu.

207

Ta ciągłość przedstawienia, w niewidocznych równocześnie płaszczyznach, dotyczy również medalu wykonanego z okazji Festiwalu Pianistyki w Słupsku w roku 1980. Oglądając dzieło ma się wrażenie, że awers i rewers zdobią zastygłe w brązie karty partytury, pomiędzy którymi ktoś przypadkowo umieścił medal. Na pięcioliniach widnieje nazwa festiwalu, zapisana literami stylizowanymi na nuty.  

208 

Do najciekawszych dzieł medalierskich poświęconych Fryderykowi Chopinowi zalicza się prace Ewy Olszewskiej-Borys. Artystka w 1975 roku wykonała dwustronny medal, przedstawiający w awersie wizerunek kompozytora, inspirowany portretem Delacroix, natomiast w rewersie klapę fortepianu. 

209

Podobny rysunek widnieje na medalu z 1984, upamiętniającym 50 rocznicę założenia Instytutu Fryderyka Chopina. W tym samym roku powstała prostokątna plakieta Preludium, ukazująca portret kompozytora w formie wypukło-wklęsłej mozaiki. 

210

W latach 1995 i 2000 artystka zrealizowała zamówienia na medale, upamiętniające odpowiednio: XIII i XIV Konkurs Chopinowski. Prostokątna plakieta z roku 2001, zatytułowana Dotyk, ukazuje na rewersie dłoń pianisty nad klawiaturą.


Od 1985 roku dwustronny medal Ewy Olszewskiej-Borys stanowi trofeum w odbywających się co pięć lat edycjach Międzynarodowego Konkursu Płytowego Grand Prix du Disque Frederic Chopin. Awers medalu ukazuje prawy profil twarzy kompozytora, natomiast rewers jest zaskakującym połączeniem pejzażu mazowieckiej wsi z wyobrażeniem krążka płyty.

212

Prace artystki charakteryzuje znakomity rysunek i niezwykła umiejętność wykorzystania powierzchni koła, które dla niektórych medalierów zdaje się być przestrzennym ograniczeniem. Na pierwszy plan wysuwa się troska o relief: zawsze precyzyjnie cięty i różnorodny w swej fakturze[15].        

Z okazji Roku Chopinowskiego 2010 Skarbnica Narodowa wyemitowała medal platerowany 24-karatowym złotem. Na awersie widnieje prawe popiersie kompozytora z datą życia, zaś rewers przedstawia dwa wizerunki godła polskiego oraz daty 18102010. Projekt medalu wykonała Roussanka Nowakowska, autorka kilku okolicznościowych monet poświęconych Chopinowi.


[1] M. Idzikowski, B. Sydow, Portret Chopina. Antologia ikonograficzna, Kraków 1963, s. 69.

[2] Ibidem, s. 71.

[3] Ibidem, s. 93-94.

[4] R. Bory, La vie de Frederic Chopin par l’image, Genewa 1951, s. 123.

[5] M. Wilczkowska, op.cit., s. 115.

[6] M. Wilczkowska, op. cit., s. 106.

[7] Ibidem, s. 112.

[8] Ibidem, s. 111.

[9] Ibidem, s. 117.

[10] Ibidem, s. 108.

[11] Twórcy wskazani przez M. Wilczkowską. Zob. M. Wilczkowska, op. cit.

[12] A. Więcek, Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1972, s. 254.

[13] H. Maćkowiak, Józef Markiewicz. Medale, Słupsk 1986.

[14] B. a., Wystawa medali i rzeźb Józefa Markiewicza, Duszniki Zdrój 1980.

[15] Z. Demkowska, Ewa Olszewska-Borys. Medale, Warszawa 1981.


Copyright © 2015. All Rights Reserved