Ikonografia Fryderyka Chopina

Artystą, który stworzył najważniejsze portrety rzeźbiarskie Chopina był Jean-Baptiste-Auguste Clesinger. Wszystkie jego prace powstały po śmierci kompozytora, jednak fakt, iż rzeźbiarz często widywał Chopina w ciągu ostatnich trzech lat życia, miał niebagatelny wpływ na kształt i znaczenie powstałych dzieł.

Szacuje się, że począwszy od 17 października 1849 do wiosny 1850 Clesinger wykonał aż siedemnaście prac poświęconych kompozytorowi. Charakterystyczną cechą tego cyklu jest konsekwentne dążenie twórcy do stylizowania i idealizowania rysów twarzy portretowanego. Tendencja ta, sygnalizowana przy omawianiu masek pośmiertnych, jest kontynuowana w przypadku rzeźby-maski wykutej w jasnym marmurze.

Dzieło to, wykonane na przełomie 1849 i 1850 roku, zostało zamówione przez Jane Stirling. Jest ono właściwie wyidealizowanym obrazem drugiej maski pośmiertnej, uzupełnionym jedynie w szal okalający szyję.

W porównaniu z maską, twarz Chopina wydaje się młodsza i całkowicie pozbawiona chorobowych oznak. Skóra jest gładka, bez bruzd i zmarszczek, a nos – w kształcie bardziej rzymski niż orli – nie wykazuje bocznego skrzywienia. Głowę zdobią starannie ufryzowane pukle gęstych włosów. W efekcie wymienionych stylizacji twarz Chopina sprawia wrażenie jakby kompozytor był jedynie pogrążony w głębokim spokojnym śnie.     

Jednym z kolejnych właścicieli rzeźby był Edouard Ganche, który nadał dziełu tytuł Fryderyk Chopin na łożu śmierci. Kiedy w 1937 zostało ono wystawione na francusko-polskiej wystawie w Paryżu, oglądający je po raz pierwszy Edward Woroniecki miał powiedzieć, że ukazane oblicze kompozytora jest „jasne i piękne, a zarazem bolesne i wzruszające”[1].

Pod koniec 1849 roku Clesinger zaczął pracę nad pokaźną płaskorzeźbą popiersia Chopina w lewym profilu, którą docelowo umieszczono w nagrobku kompozytora na paryskim cmentarzu Pere-Lachaise. Jane Stirling w liście z 31 stycznia 1850 roku do Ludwiki Jędrzejewiczowej chwali niezwykłe zaangażowanie rzeźbiarza w cyzelowaniu najmniejszych szczegółów dzieła: „W naszych oczach wykańczał każdy fragment twarzy (…) Powiedział mi, że nigdy nie zdarzyło mu się włożyć tyle pracy w obróbkę marmuru”[2].

Troska Clesingera o doskonałość reliefu i tym razem poszła w parze z jego tendencją do idealizacji. Profil Chopina odznacza się szlachetną linią pomniejszonego nosa, prostym czołem, silnym podbródkiem i muskularną szyją.

Podobnie jak w przypadku większości swych dzieł, Clesinger wykonał replikę płaskorzeźby w gipsie.

Relief marmurowy został wmontowany w przednią ścianę cokołu nagrobka Fryderyka Chopina. Cały projekt odsłonięto dokładnie w rok po śmierci kompozytora, 17 października 1850. Pokryty inskrypcjami cokół dźwiga figurę muzy Euterpe, która pochyla się nad złamaną lirą. Rzeźbę tę chwalił sam Delacroix, zapewniając, że sam wykonałby ją w podobny sposób.

W lutym 2010 roku, na pamiątkę obchodów Roku Chopinowskiego, kopię medalionu z nagrobka wmurowano w Krypcie Wieszczów Katedry na Wawelu. Relief został wykonany przez Wojciecha Kurdziela.

Jeszcze w listopadzie 1849 roku Clesinger rozpoczął pracę nad marmurowym popiersiem Chopina. Prawdopodobnie za sprawą Ludwiki Jędrzejewiczowej, dzieło to zaczęto określać jako „biust wielki”, co miało go odróżniać od „biustu małego”, autorstwa Dantana. Niestety nie istnieje prawdopodobnie ani jedna pochlebna opinia na temat ostatniej pracy Clesingera. Od początku uznawano ją za „twór chybiony” i nieudany. Sielużycki gani wizerunek za płaski rzymski nos, zniekształcenie nozdrzy, uwypuklenie powiek oraz spłaszczenie i poszerzenie ust. Jego zdaniem, obliczu Chopina przydano cech atletycznych, a sam układ rysów przypomina twarz kobiety w średnim wieku[3].

Wielkie popiersie było dedykowane księżnej Marcelinie Czartoryskiej, o czym informuje widoczny, obok sygnatury, stosowny napis. Księżna w 1881 roku ofiarowała rzeźbę Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Na podstawie marmurowego pierwowzoru Clesinger odlał kopie autorskie: dwie w brązie i dwie w gipsie.