Ikonografia Fryderyka Chopina

W roku 1850 popiersie Fryderyka Chopina wykonał Jakub Tatarkiewicz. Rzeźbiarz znał kompozytora osobiście i sporządził portret na podstawie własnych wspomnień[1]. Dzieło to zaginęło. Zachowało się natomiast marmurowe popiersie Chopina, wykonane przez Tatarkiewicza w roku 1851. 

Rzeźba wchodziła w skład serii czterdziestu ośmiu biustów przedstawiających sławnych Polaków, m.im.: Adama Naruszewicza, Stanisława Staszica, Ignacego Krasickiego i in. Popiersie noszące napis FRY:SZOPEN  było wzorowane na wizerunku kompozytora z medalionów Bovy’ego i maski pośmiertnej, a jego pomniejszone odlewy wykonano w pracowni Karola Mintera w Warszawie[2]. Z odlewni tej pochodzą również miniaturowe reprodukcje biustów Chopina autorstwa Clesingera i Dantana. Modele obu rzeźb zostały opracowane przez Tatarkiewicza.

Z 1872 roku pochodzi popiersie Chopina dłuta Bolesława Syrewicza. Artysta wykonał je w białym marmurze karraryjskim na zamówienie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. Popiersie naturalnej wielkości umieszczono na wysokim marmurowym cokole, z widniejącą lirą oraz napisem FRYDERYK CHOPIN. Rzeźba jest obecnie ustawiona w hallu głównym Uniwersytetu Muzycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie.

Syrewicz przy tworzeniu wizerunku kompozytora miał wzorować się na masce pośmiertnej oraz portretach Ary Scheffera. Oblicze Chopina otrzymało jednak dość surowe, mocne rysy, kontrastujące z delikatnością ujęcia, znaną z obrazu Sheffera.

Dzieło Syrewicza reprodukowano w wielu brązowych odlewach. Jeden z nich, z inicjatywy ambasadora Polski we Francji, Stefana Mellera, trafił w 1999 roku do paryskiego Ogrodu Luksemburskiego. Odlew umieszczono na cokole, który wcześniej dźwigał popiersie Chopina autorstwa Georgesa Dubois. Pierwotna rzeźba, pochodząca z 1901 roku, zaginęła podczas II wojny światowej[3].

Kolejny brązowy odlew ustawiono w Parku Zdrojowym im. Fryderyka Chopina w Międzyzdrojach (1999), zaś w 2009 kopię popiersia przekazano w darze pekińskiej National Centre for the Performing Arts.

W ramach obchodów Roku Chopinowskiego 2010 odlewy wzorowane na rzeźbie Syrewicza trafiły do ogromnej liczby placówek kulturalnych i reprezentacyjnych przestrzeni publicznych w Polsce i na świecie. W kraju popiersia ozdobiły: Muzeum K. I. Gałczyńskiego w Praniu, Pałac w Turznie, Skwer Chopinowski w Brochowie, Park Radziejowski w Radziejowicach, Salę Chopinowskę w Zespole Szkół Ekonomiczno-Usługowych im. F. Chopina w Żychlinie.

Na świecie odlewami rzeźby Syrewicza uhonorowano: Szkołę Muzycznę nr 3 w Mińsku (Białoruś), Akademię Sztuk Pięknych w Banja Luce (Bośnia i Hercegowina), Teatr Narodowy im. Claudio Santoro w Brasilii (Brazylia), Auditorio National de Madrit (Hiszpania), Auditorio National de Musica w Palma de Mallorca (Hiszpania), Kazachskie Konserwatorium Narodowe w Ałma Ata (Kazachstan), Kazachską Narodową Akademię Muzyczną w Astanie (Kazachstan), Place Fryderyka Chopina w Culemborg oraz Shiedam (Holandia), Avenida da Liberdade w Lizbonie (Portugalia), Galerię Sztuki oraz Skwer im. F. Chopina w Kaliningradzie (Rosja), Konserwatorium Muzyczne w Pietrozawodsku (Rosja), Konserwatorium Muzyczne w St. Petersburgu (Rosja), Mahidol University-College of Music w Bangkoku (Tajlandia)[4].   

Pokaźne rozmiary dzieła Syrewicza sytuują je pomiędzy dużą rzeźbą gabinetową a małym pomnikiem. Tę ostatnią funkcję spełniły zresztą brązowe odlewy. Jedną z pierwszych realizacji monumentalnych w kraju miał być projekt z 1876 Cypriana Godebskiego. W założeniach pomnik miał przedstawiać grupę: Fryderyka Chopina w towarzystwie Muzy z lirą oraz putta grające na różnych instrumentach. W niezrealizowanym projekcie przewidziano również ustawienie dużej ławy dla publiczności[5].

Pierwszym pomnikiem Chopina, funkcjonującym w przestrzeni publicznej kraju, była tablica z portretem kompozytora, umieszczona w Kościele Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Marmurowe epitafium odsłonięto w 1880 roku, a jego autorem był Leonard Marconi, pracujący nad dziełem we Lwowie.

Dwa lata wcześniej, za sprawą działań Antoniego Jędrzejewicza, we wnęce filara nawy głównej wmurowano podwójną – ołowianą i drewnianą – urnę z sercem Fryderyka Chopina, przechowywaną wcześniej w katakumbach świątyni. Epitafium ozdobiło właśnie to miejsce.

Tablicę opatrzono inskrypcjami: dedykacją – FRYDERYKOWI CHOPINOWI RODACY, sentencją z Ewangelii Św. Mateusza – GDZIE SKARB TWÓJ, TAM I SERCE TWOJE oraz informacją o dacie, miejscu narodzin i śmierci kompozytora. Górną część epitafium ozdobiło pełnoplastyczne popiersie artysty, w którym można odnaleźć inspiracje młodzieńczymi portretami Chopina autorstwa Mieroszewskiego i Kolberga. Po bokach tablicy umieszczono, symbolicznie wspierające gzyms, figury putt.

Tablica została ufundowana przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne z inicjatywy Władysława Żeleńskiego.

W 1881 roku Alfred Daun wyrzeźbił popiersie Fryderyka Chopina, które po okresie przechowywania w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie umieszczono pośród czterdziestu czterech innych rzeźb w Parku Jordana. Można więc uznać, że był to kolejny przypadek pojawienia się pomnika kompozytora w przestrzeni publicznej.

Również w Krakowie, naprzeciwko klasztoru Reformatów na Plantach, wzniesiono pomnik Chopina w formie popiersia na wysokim cokole. Dzieło autorstwa Józefa Pokutyńskiego[6], stojące na Plantach od 1890 roku zostało usunięte w 1931, by w miejscu tym ustawić większy monument. Niestety wydarzenia wojenne przekreśliły te plany.

Począwszy od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku w ikonografii chopinowskiej rzeźba zaczyna dominować. Zbliżająca się pięćdziesiąta rocznica śmierci kompozytora niosła zapotrzebowanie na rzeźbę gabinetową, która zdobiłaby sale koncertowe filharmonii czy wnętrza teatrów. Coraz silniej odczuwano również potrzebę upamiętnienia pomnikami miejsc związanych z życiem Fryderyka Chopina. 

Na początku ostatniej dekady XIX wieku Warszawskie Towarzystwo Muzyczne powołało Komitet Budowy Pomnika Chopina w Żelazowej Woli. Przewodniczył mu Ignacy Jan Paderewski, a zgodę na budowę uzyskał od cara Aleksandra III rosyjski kompozytor, Milij Bałakiriew.

Niewielki pomnik w kształcie obelisku odsłonięto w 1894 roku. Całe dzieło odlano ze stopu metalu, zaś jego projekt stworzył Bronisław Żochowski. Na przedniej ścianie obelisku umieszczono płaskorzeźbiony medalion z portretem Chopina autorstwa Jana Wojdygi, który wzorował się na pracach Bovy’ego. Pod medalionem widnieje lira zdobiona motywami roślinnym, napis F. CHOPIN oraz data urodzin kompozytora[7].

19 czerwca 1897 w Dusznikach odsłonięto ponad dwumetrowy głaz diorytowy, na którym zawisł brązowy relief z podobizną Chopina oraz tablica z łacińskim napisem: „Fryderykowi Chopinowi, który w Dusznikach w roku 1826 swą sztuką prawdziwą i wysoką kulturą szlachetny duszy charakter w zaraniu młodości okazał, pomnik ten ku wiecznej rzeczy pamięci za pozwoleniem władz miejskich Polak Polakowi wystawił”. Fundatorem pomnika był miejscowy leśnik, meloman i muzyk amator, Wiktor Magnus. Projekt medalionu wykonał Roman Lewandowski, a odlała go warszawska pracownia braci Łopieńskich[8].

Cytowany napis w 1926 został usunięty i zastąpiony inskrypcją Friderico Chopino – 1826 – 1897 – 1926. Jednakże w roku 1947, w czasie inauguracji II Międzynarodowego Festiwalu Chopinowskiego, dawną dedykację przywrócono.

W roku 1901 wizerunek Chopina pojawił się w rzeźbiarskiej oprawie fasady nowo powstałej Filharmonii w Warszawie. Autorem portretu był Władysław Mazur. Rok później Hipolit Marczewski wykonał w gipsie niewielkie popiersie Chopina, inspirując się prawdopodobnie obrazem Kolberga.

Z roku 1907 pochodzi, odlana w brązie i ustawiona na marmurowej sześciennej podstawie, głowa Chopina autorstwa Stanisława Kazimierza Ostrowskiego. 

Artysta tworząc dzieło inspirował się maską pośmiertną kompozytora oraz płótnem Delacroix. Rzecz ciekawa: oblicze Chopina kojarzyło się rzeźbiarzowi z rysami jego ukochanej żony, poetki Bronisławy Ostrowskiej, co musiało przydawać pracy nad dziełem emocjonalnego zaangażowania. Powstały wizerunek dość szkicowo przedstawia natchnioną twarz kompozytora z fantazyjnie rozwianymi włosami. Bryła jest asymetryczna, modelunek nerwowy, a całość wyraźnie nawiązuje do prac Rodina, wyłaniających się z nie obrobionej materii. Jest to widoczne zwłaszcza w gipsowej wersji dzieła, przechowywanej przez Muzeum Narodowe w Warszawie[9].

W 1911 roku popiersie Chopina w terakocie patynowanej stworzył Władysław Czapliński. Portret, nieco chłodny w wyrazie, zwraca uwagę niezwykle precyzyjnym oddaniem wszystkich elementów stroju kompozytora. Twarz Chopina kształtują mocne i głębokie rysy. 

Artystę siedzącego w swobodnej pozie w fotelu przedstawił Michał Bloch. Co ciekawe, Chopin w tym wizerunku jest ubrany w męski strój francuski z XVIII wieku, z charakterystycznymi spodniami do kolan (culotte) i płytkimi pantoflami z klamrą. Na prostokątnej podstawie dzieła wtórnie umieszczono mylącą sygnaturę Szymanowski. Niespełna czterdziestocentymetrowej wysokości rzeźbę wykonano w patynowanym brązie, a czas jej powstania szacuje się na okres 1906-1013. 

   

Niezwykłe projekty rzeźbiarskie wyszły z pracowni Bolesława Biegasa[10]. W płaskorzeźbie Marsz żałobny Chopina z 1901 roku artysta przedstawił fantastyczną wizję muzyka grającego na klawiaturze stworzonej z ludzkich palców. Z tła wydobywają się przerażone twarze-maski. Włosy postaci są rozwiane i splątane, przypominają raczej płomienie, wypełniające znaczną część kompozycji. Dzieło jest niezwykle ekspresyjne i symboliczne – makabryczna klawiatura z palców ma wyobrażać dłonie wszystkich pianistów świata.

Ujęcie sylwetki Chopina w Marszu żałobnym wykorzystał Biegas w jednym ze swych późniejszych projektów pomnika, zgłoszonych na konkurs w 1909 roku. Dzieło to jest w zasadzie dwustronna płaskorzeźbą. Każda ze stron przedstawia postać kompozytora, ujętą w dwu różnych pozach gry na niewidzialnym fortepianie. Wokół stłoczono ekstatyczne akty kobiece i męskie. Wszystkie postaci spowija silnie udrapowana tkanina, a całość rzeźby wpisuje się w kształt rozedrganego płomienia. 

Kompozycją dwustronną jest również drugi projekt konkursowy Biegasa, Harfa uniesień. Dzieło ukazuje Chopina stojącego z wyprostowanymi w przód rękami, słuchającego dźwięków harfy, poruszanej dłońmi jednej, z licznie przedstawionych, postaci. Podobnie jak w poprzednich projektach, Harfa uniesień odznacza się niezwykle skomplikowaną budową, którą tworzą bryły skłębionych ciał i materii.

Mało znaną pracą Biegasa jest gipsowe popiersie Chopina z roku 1902. Dzieło zaginęło, a jego wygląd można ocenić jedynie na podstawie zachowanych fotografii.

Rzeźba ujmuje sylwetkę Chopina w przedziwnej pozie: wciśnięta w uniesione barki głowa kompozytora zdaje się nie posiadać szyi, sprzed tułowia wyrastają nienaturalnie trzymane dłonie z kurczowo złożonymi palcami. Twarz skierowana ku górze wyraża cierpienie: na czole widnieje grymas bólu, a lekko otwarte usta odsłaniają szereg zębów. Całości dopełnia rozwichrzona fryzura artysty.

W przypadku tej rzeźby Biegas zdaje się ignorować prymitywizm czy geometryzacje, występujące w innych jego pracach z tego okresu. W koncepcji dzieła widoczne są wpływy Przybyszewskiego, sama rzeźba stała się z kolei inspiracją dla Xawerego Dunikowskiego, który powtarzając strukturę kompozycyjną pracy Biegasa, rok później wykonał podobne popiersie pianisty Friedmana.

Istniała druga wersja omawianego portretu dłuta Biegasa, o czym świadczą zdjęcia znalezione w archiwach rzeźbiarza. Ukazują one popiersie Chopina w nieco innych proporcjach, zaś twarz kompozytora, dzięki zamkniętym ustom, przyjmuje łagodniejszy wyraz.

Na przełomie lat 1910 i 1911 Bolesław Biegas wykonał swe ostatnie dzieło poświęcone Chopinowi, Polskę w łańcuchach. 

Rzeźba przedstawia dwie postaci. Pierwszą jest personifikacja Polski, ukazana jako stojąca kobieta, odziana w udrapowaną szatę, z kajdanami na dłoniach i – przypominającą ciernie – koroną na głowie. W twarz niewiasty patrzy klęczący kompozytor, przez którego nagi tors przewieszono swobodnie opadający płaszcz. Artysta ma wyciągnięte dłonie, gotowe do gry na niezwykłym instrumencie. Tworzy go bryła podobna do pianina, która wyłania się z ciała kobiety. Na klawiaturę spływają kajdany i to właśnie na nich za chwilę zagra pianista. Ten symboliczny i wieloznaczny przekaz może przypominać o piętnie niewoli, odciśniętym na twórczości Chopina lub sugerować, że muzyka mistrza jest w stanie kruszyć wiekowe kajdany. W przeciwieństwie do opisanych wcześniej płaskorzeźb, Polska w łańcuchach jest kompozycją statyczną, a upozowanie postaci zdaje się wręcz akademickie.

W 1906 roku Józef Chmieliński, aktor i rzeźbiarz, stworzył brązowy projekt pomnika Chopina, przedstawiający kompozytora w fotelu, z nutami na kolanach. Powyżej usytuowano symboliczne postaci kobiet, a nad nimi jeszcze skrzydlatego geniusza z harfą. Tematycznie dzieło wyraźnie nawiązuje do antyku, natomiast brak symetrii i miękkie linie osadzają je w stylistyce secesji[11].

Na podobieństwo maski pośmiertnej ukształtował gipsową głowę Chopina Stanisław Popławski. Jego praca z 1910 ukazuje nieruchomą twarz kompozytora z lekko cofniętą żuchwą, co – w połączeniu z niemal horyzontalnym ustawieniem głowy – przywołuje akwarelę Kwiatkowskiego Chopin na łożu śmierci.